Bayat boyu, Oğuz Kağan Destanı‘na göre Oğuzların 24 boyundan biri ve Kaşgarlı Mahmud‘a göre Divân-ı Lügati’t-Türk‘teki yirmi iki Oğuz bölüğünden dokuzuncusu; “Bayat”lardır.

[1] diye tanımladığı bir Oğuz boyudur. Bu boyun, Bozoklar‘dan Oğuz Kağan‘ın oğlu Gün Han‘ın soyundan geldiği kabul edilir. Ancak Kaşgarlı’nın bu sıralamada o dönem güç kazanan öncesinde ise 24. sırada bulunan Kınıkları 1. sıraya çıkarması da göz önünde bulundurulmalıdır. Kaşgarlı dışında genel kanıysa Kayıların 1. sırada, Bayatların ise 2. sırada olduğu şeklindedir.

“Bayat” kelimesinin Eski Türkçedeki anlamı varlıklı, zengin[2] veya devletli[3]‘dir. Ayrıca, “kadīm (Tanrı)”[4], “Allah’ın “Kadīm” sıfatı karşılığı”[5], “Hudâ manasınadır”[6] ve “eski, kadîm bir Türk aşîretidir; geceden kalmış taʿam, şebmānde, ʿilm-i mūsikide bir makam ismidir; nevā nagamātının mülhikātındandır”[7] anlamlarındadır.

Dağılımları

Siyasi birliği ve merkeziyetçiliği bir hedef olarak benimseyen Büyük Selçuklu Devleti, siyasi birliği sağlamak için 11. yüzyılda Anadolu‘ya yönelen göçmenleri iskan ederken büyük ve kuvvetli boyları bölerek birbirinden uzak bölgelerde yerleştirmiştir. Bugün Anadolu’nun değişik yerlerinde Kınık, Avşar, Bayındır, Salur, Bayat, Çepni gibi büyük Oğuz boyları isimleri taşıyan köylere, ailelere rastlanması Selçukluların bu “parçalayarak iskan” politikalarının bir sonucudur[8].

Anadolu’da

Günümüzde Bayat, Bayatlar, Bayatlı gibi adlarında, çoğunluğu batı Anadolu‘da otuziki[9] yer adları görülür. Afyonkarahisar Yozgat Osmanpaşa Kasabası Bayat ve Çorum‘un Bayatilçelerinin, Bolu‘nun Bayat köyünün adı bu boyla bağlantılıdır. Ayrica Adana il merkezinde Şambayadı, Adana ilinin Çukurova ilçesine bağlı 6500 nüfuslu bir mahalledir. Kırıkkale Urfave Elazığ illerinde yaşamlarını sürdürmektedir.Diyarbakır’ın Bismil ilçesindeki Köseli köyü de Bayat Türkmenlerinin oluşturduğu bir yerleşim yeridir. Bir bölümü Adıyaman’ın Şambayat (şam-bayadı) kasabasına yerleşmiştir. Büyük bir kesim ise İzmir ilinde, Narlıdere civarına yerleşmiştir.Niğde Altunhisar Bayat koyu bulunmaktadır. En büyük kitle ise Konya/Ereğlisi civarında yaşamaktadır. Bugün kendilerine Bekdikler diyen bu insanlar Dulkadirli popülasyonunun bakiyeleridir. 4. Murad zamanında Maraş, Elbistan yörelerinden bu bölgeye göç ettirilmişlerdir. Bugün bile bu insanların hayatlarında klasik Türkmen, bozkır yaşamının öğelerine sıkça rastlanır. Ayrıca Kayserinin akkışla ilçesinin ve gömürgen köyünün kökeni bayat boyundan gelen oğuzlara dayanır. Kayseri hacılarda da nüfusun yarısından çoğu da bayat boyundan gelmektedir

Nevşehir (Kozaklı ilçesi) ve (Avanos ilçesi İğdelikışla köyü ve Kuyulukışla Köyü) bölgesinde bayat boyundan gelen aileler yaşamaktadır. Sivas, Kilis, Gaziantep, Halep, Rakka bölgelerinde Bayat boyunun en büyük aşiretlerinden olan Elbeyliler yaşamaktadır.

Kırıkkale Balışeyh ilçesi ve Merkezinde yaşayan Pehlivanlı Aşireti, Bayat boyunun en büyük oymaklarından birisini oluşturur. Ailenin elinde 18 nesil geriye giden soyağaçları orijinal hali ile mevcuttur.Yapılan araştırmalar ışığında birçok kitap yazılmıştır.Ayrıntılı bilgiler Oğuzlar kitabında bulunabileceği gibi, Baki Yaşa Altınok’un Gazi Üniversitesi çatısında yaptığı araştırmalardanda edinilebilir.

Şam ve Tarablus Çevresinde Bayatlar: 

Bayatlar’a mensup bazı küçük oymaklara da yine XVI. yüzyılda Şam ve Tarablus çevresinde yaşayan Türkmenler arasında rastgelinmektedir. Bunlardan Şam yöresinde yaşayan oymak çok küçük olup, ancak 39 ev kadardır. Tarablus yöresindeki oymak ise biri 73, diğeri 64 vergi nüfuslu iki kola ayrılmıştır ve o
bölgedeki Selluriye (Salur) teşekkülüne bağlı bulunmaktadır. Bu Bayat obalarının Haleb Türkmenleri arasındaki ana boydan ayrıldıkları anlaşılıyor.

3. Boz-Ulus Bayatları: 

XVI. yüzyılda Boz-Ulus arasında ancak iki Bayat oymağına rastgelinmektedir. Bunlardan biri asıl Boz-Ulus kümesinde, diğeri de Boz-Ulus’un Dulkadırlı teşekkülleri arasında bulunmaktadır.

H. Selim devrinde yazılmış Boz-Ulus defterine göre, asıl Boz-Ulus kolunda bulunan Bayat oymağı 206 vergi nüfusuna sahiptir. Bu oymağın da Haleb Türkmenleri arasındaki kümeden ayrıldığı şüphesizdir. Boz-Ulus’un Dulkadırlı kolunda bulunan ve Şam Bayadı adım taşıyan diğer oymağın ise 341 vergi nüfusu vardır.

4. Dulkadırlı Bayatları (Şam-Bayadı):

Dulkadırlı eltne dahil bulunan Bayatlar Şam-Bayadı adını taşırlar, Bu Bayat kolu, adının da gösterdiği gibi, Kuzey-Surtye’deki Bayatlar’a mensuptur. Bu mühim Bayat kolunun büyük bir kısmının Boz-Ok bölgesinde yurd tuttuğu görülüyor. Bundan başka Yeni-İl’de, Ulu-Yörükler arasında ve gördüğümüz gibi, Boz-Ulus’un Dulkadırlı kolu içinde de bazı Şam-Bayadı oymakları bulunmaktadır.

Şam-Bayatı oymağının İlgimizi çeken bir tarafı da onun Kaçar boyunun teşekkülünde oynamış olduğu roldür. Kaçar (İran kaynaklarından U-u ) boyu ile ilgili en eski bilgi 897 (1491-1492) yılına kadar gider. Bu tarihte Kaçarlar’ın Azerbaycan’da bilhassa Karabağ bölgesinde yaşadıkları görülür. Ak-Koyunlu hanedanına mensup bulunan ve İbe Sultan adı ile tanınmış olan Dana Halil oğlu İbrahim Beğ mezkur yılda (897) Kaçar askeri ile birleşerek Ak-koyunlu hanedanından Maksut Beğ oğlu Rüstem Beğ’i hükümdar yapmak için onu mahbus bulunduğu Alıncak kalesinden çıkarmış idi. İbe Sultan, Rüstem Beğ’i Ak-Koyunlu tahtına geçirdikten sonra 898 (1492-1493)’de yine Kaçar askeri ile birlikte Gilan’a bir sefer yapmıştır. Daha önce de işaret edildiği gibi, buradaki Kaçar adının bir şahıstan gelmiş olması pek muhtemeldir. Kaçarlar XVI. yüzyılda Şam-Bayadı, Ağca-Koyunlu, Ağçalı ve Ywa obalarından meydana gelmişti. Bu oymakların ana kollarının Boz-Ok bölgesinde yaşadıkları görülür. Bu husus Kaçar boyunun Anadolu’daki Yozgat bölgesinden Azerbaycan’a, Ak-Koyunlu devrinde gittiğinde hiç bir şüphe bırakmaz. 

a- Boz-Ok

Boz-Ok’taki Şam-Bayatları bu bölgenin Gedük yöresinde yaşamaktadırlar. Bu yöre aşağı yukarı bugünkü Şarkışla kazasının bulunduğu yerdir. Burada yaşayan Şam-Bayatları başlıca Hızırlu, Hasancılu, Kesmezin, Şeyhlü, Şarktı, Kızıl-Donlu ve Karaca-Koyunlu gibi obalara ayrılmıştır. Bu obalar sahip bulundukları ekinliklerde çiftçilik yapmakta ve kış gelince Suriye’ye gitmektedirler. Fakat XVI. yüzyıhn ikinci yarısında Şam-Bayatları’nın kışın Suriye’ye gitmekten vazgeçtikleri anlaşılıyor.

b- Yeni-İl

Bu ilde yaşayan Şam-Bayadı kolu ancak 5-6 obadan ibaret bulunmaktadır. Bunlardan Tatar-Alilu hariç olmak üzere, diğerleri Boz-Ok yöresindeki Şam-Bayadı obalarının kollarından başkası değillerdir,

c- Ulu-Yörük

Ulu-Yörük topluluğuna bağlı teşekküllerden biri de İnallu oymağı olup, bunun Kuzey-Suriye’deki İnalluların bir kolu olduğu anlaşılıyor. Amasya çevresinde yaşamakta olan bu İnalla teşekkülü arasında Şam-Bayadı adlı birkaç obaya rastgelinmektedir. Bu keyfiyet, evvelce de işaret edildiği gibi, Bayatlar ile İnallular arasındaki akrabalık ile ilgili olabilir,

ç- Ankara

Şam-Bayatları’na mensup iki küçük oymağın da 929 (1522) yılından önce Ankara’nın Kalecik kazasında yurd tuttukları görülüyor. Bunlardan biri Çuna, diğeri de Tavşancık köylerinde yerleşmişlerdi.

d- Maraş

Şam-Bayadı’na mensup bir oymağın da Behisniye tabi Korucu adlı köyde, 40 vergi nüfusu olan diğer birinin de Antakya’da Hacılu köyünde kışladıkları görülüyor.

Boz-Ok’ta yaşayan Şam-Bayatları’nın İran’dakiler gibi şi’ilik inancını taşıdıkları, yani Kızıl-Baş oldukları ve hatta İran ile dahi münasebetleri bulunduğu anlaşılıyor. 986 (1578) yılında, Boz-Ok’taki Şam-Bayatları’na mensup bir kimse 984 (1576) yılında ölen Safevi hükümdarı n. Şah İsmail’in kendisi olduğunu iddia ederek başına bir hayli adam toplayıp Kır-Şehrindeki Hacı Bektaş-i Veli tekkesinde taraftarlarının önünde kurban dahi kesmişti. Fakat onun hareketi kısa bir zamanda bastırıldı.

Şam-Bayadı’nın gerek Boz Ulus, gerek Yeni-İl arasındaki obalarının, bu topluluklara mensup diğer oymaklar gibi, 1022 (1613) tarihlerinde Orta-Anadolu’ya gelmiş oldukları anlaşılıyor. Bunlar da 1100 (1688-1689) yılında Orta-Anadolu’da kalabalık avanesi ile haydutluk yapan Gedik’in tenkiline memur edilmişler ve ertesi yıl da diğer Türkmen teşekkülleri gibi Avusturya seferine çağrılmışlardır.

Orta-Anadolu’ya gelen ve işaret edildiği gibi, Yeni-İl ile Boz-Ulus’a mensup bulunan Şam-Bayadı oymaklarının nerelerde yerleştikleri hakkında tam bir bilgiye sahip değiliz. Bunlardan bir veya birkaç obanın Çukur-Ova’ya indikleri ve Kara-İsalı kazasında bugün kendi adlan ile andan köyde yerleştikleri anlaşılıyor. Yine onlardan bir obanın Karaman kasabasında yerleştiğini biliyoruz. Orada ayn bir mahalle teşkil eden bu oba mensupları bugün de asıllarını unutmamışlardır.

Kaynakça
Kitap: OĞUZLAR
Yazar: Faruk SÜMER

Afganistan’da

Günümüzde Afganistan‘da Bayat boyundan insanlar Kabil, Mezar-ı Şerif ve diğer küçük köy ve kasabalarda yaşamlarını sürdürmektedir.

Irak’ta

Günümüzde Irak‘ta Bayat boyundan insanlar Erbil, Kerkük, Musul ve diğer küçük köy ve kasabalarda yaşamlarını sürdürmektedirler.

İran’da

Günümüz İran“da da yer adlarında Bayat, Bayatan, Bayatlu, Bayatlar olarak görünür; bunlar, Arak ile Zanjan yakınlarında, Urmiye yakınlarındaki (Reżāʾīya), Huzestan içinde Daşt-e Mişan’da, Borüjerd yakınlarında ve Horasan‘da Daragaz yakınlarındadır. Safevi döneminde İran‘da Bayatların toplam gücünün 40.000 aile olduğu tahmin edilir.

Diğerleri

Azerbaycan‘da beş (Ağcabedi, Deveçi, Neftçala, Şamahı ve Ucar rayonlarında), Türkmenistan‘da dört ve Türkmenistan sınırına yakın Özbekistan‘da bir, Bayat, Bayat-Khadzhi ve Bayat-Sindzhap adında yerleşim yerleri bulunur. Ayrıca, kuzey Suriye‘de ve Türkmenistan‘da Amuderya üzerinde, bu boydan küçük toplulukların yaşadığı görülür.

Ünlüler

NeredenGeldim.com tarafından Türkiye’ye özel satışa çıkarılan DNA Genetik Köken Testi’ni satın almak için tıklayınız.